Văn học trung đại là gì? Các nghiên cứu về Văn học trung đại

Định nghĩa văn học trung đại

Văn học trung đại là giai đoạn phát triển lâu dài trong lịch sử văn học Việt Nam, trải dài từ thế kỷ X đến cuối thế kỷ XIX, gắn liền với xã hội phong kiến và các thiết chế chính trị – tư tưởng truyền thống. Trong suốt gần 10 thế kỷ, văn học trung đại là dòng chảy văn hóa – tư tưởng chủ đạo, phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan và hệ giá trị của xã hội Nho giáo.

Về mặt hình thức, văn học trung đại chủ yếu tồn tại dưới dạng văn bản viết, sử dụng hai hệ thống chữ là chữ Hán và chữ Nôm. Chữ Hán được dùng trong các sáng tác trang trọng, chính thống, trong khi chữ Nôm thường thể hiện tiếng nói dân tộc và cảm xúc đời thường. Đây cũng là thời kỳ xuất hiện các thể loại văn học phong phú như thơ Đường luật, phú, hịch, văn tế, truyện truyền kỳ, ngâm khúc và truyện thơ Nôm.

Văn học trung đại Việt Nam chịu ảnh hưởng sâu sắc từ văn học Trung Hoa cổ điển nhưng vẫn hình thành được những giá trị riêng, phản ánh bản sắc dân tộc, tình cảm nhân đạo và ý thức dân tộc mạnh mẽ. Nhiều tác phẩm trong thời kỳ này vẫn giữ nguyên giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật đến ngày nay.

Đặc trưng tư tưởng - thẩm mỹ

Tư tưởng trung tâm của văn học trung đại là lý tưởng đạo đức, tính mô phạm và tinh thần phục vụ cộng đồng. Phần lớn tác phẩm ra đời nhằm mục tiêu giáo dục con người hướng thiện, trung quân, ái quốc, hiếu nghĩa và thuận theo trật tự xã hội phong kiến. Tác phẩm văn học thường gắn bó với lý tưởng của tầng lớp trí thức Nho học, coi việc cầm bút là cách hành đạo, thể hiện chí khí và trách nhiệm với quốc gia, dân tộc.

Mỹ học trong văn học trung đại mang tính quy phạm và gắn bó chặt chẽ với quan điểm "văn dĩ tải đạo" – tức văn chương có sứ mệnh chuyên chở đạo lý. Cái đẹp được lý tưởng hóa, hài hòa với lễ nghi và chuẩn mực xã hội. Thẩm mỹ thời kỳ này coi trọng sự trau chuốt về ngôn từ, cấu trúc, hình ảnh ước lệ, điển cố – điển tích, và nhịp điệu âm luật.

Một số đặc điểm thẩm mỹ tiêu biểu:

• Chủ nghĩa tượng trưng: dùng hình ảnh ẩn dụ để thể hiện tư tưởng, ví dụ trăng, hoa, núi non, mây khói.
• Tính ước lệ: tránh tả thực quá chi tiết, sử dụng biểu tượng mang tính khái quát.
• Quan niệm nghệ thuật vị nhân sinh: văn học phục vụ đạo đức, giáo hóa, chứ không chỉ để giải trí.

Ngôn ngữ và thể loại

Văn học trung đại sử dụng hai loại ngôn ngữ chủ yếu là chữ Hán và chữ Nôm. Chữ Hán, với tính trang trọng, được dùng để sáng tác các thể loại như chiếu, biểu, cáo, hịch, phú, và thơ Đường luật. Chữ Nôm – loại chữ do người Việt sáng tạo để ghi âm tiếng Việt – đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện cảm xúc dân tộc, thường được dùng trong thơ trữ tình, truyện thơ, ngâm khúc.

Các thể loại văn học thời kỳ trung đại rất phong phú và được phân loại như sau:

Hệ thống thể loại trên không chỉ phản ánh cấu trúc văn học thời kỳ này mà còn cho thấy sự tương thích giữa nội dung tư tưởng với phương tiện biểu đạt. Chữ Hán thể hiện tính trang trọng, hàn lâm; chữ Nôm thể hiện cảm xúc dân gian, gần gũi đời sống.

Chức năng xã hội của văn học trung đại

Văn học trung đại không tồn tại như một hoạt động nghệ thuật đơn thuần mà luôn gắn với các chức năng xã hội – chính trị rõ rệt. Đó là công cụ truyền bá đạo lý, củng cố tư tưởng thống trị, đồng thời cũng là phương tiện phản ánh các vấn đề hiện thực và bày tỏ quan điểm của tầng lớp trí thức.

Các chức năng nổi bật gồm:

1. Chức năng giáo huấn: Truyền dạy luân lý Nho giáo, hình thành nhân cách con người lý tưởng theo chuẩn mực quân – thần – phụ – tử – bằng – hữu.
2. Chức năng tuyên truyền chính trị: Phục vụ các triều đại trong việc ổn định xã hội, củng cố lòng trung quân ái quốc (ví dụ: Hịch tướng sĩ của Trần Hưng Đạo).
3. Chức năng ghi chép và lưu truyền lịch sử: Gắn liền với các văn bản hành chính, văn bia, ngự chế của vua chúa.

Tuy mang tính quy phạm, văn học trung đại không hoàn toàn phi hiện thực. Trong một số thời điểm như cuối Lê – đầu Nguyễn, nhiều tác phẩm đã chuyển hướng phản ánh thân phận con người, thể hiện nỗi buồn thế sự và phê phán hiện thực suy đồi.

Tác giả tiêu biểu

Đội ngũ tác giả của văn học trung đại Việt Nam chủ yếu là tầng lớp trí thức Nho học – những người tham gia trực tiếp vào bộ máy chính quyền hoặc hoạt động trong giới sĩ phu. Họ sáng tác với ý thức về trách nhiệm xã hội và lý tưởng hành đạo, coi văn chương là phương tiện thể hiện chí hướng trí tuệ và đạo đức. Một số tác giả đại diện cho các dòng chảy tư tưởng và thể loại nghệ thuật khác nhau, tạo nên bức tranh phong phú của văn học giai đoạn này.

Bảng sau điểm danh một số gương mặt tiêu biểu:

Những tác giả này vừa tiếp thu tinh hoa văn học kinh điển phương Đông vừa sáng tạo trên nền tảng đời sống Việt, từ đó định hình một bản sắc văn học dân tộc bền vững.

Ảnh hưởng của tôn giáo và tư tưởng

Văn học trung đại là sản phẩm của sự giao thoa tư tưởng giữa ba hệ giá trị lớn: Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo. Mỗi tôn giáo/tư tưởng tạo nên một mạch ảnh hưởng riêng trong nội dung và hình thức thể hiện của tác phẩm. Nho giáo giữ vai trò chủ đạo trong thiết lập trật tự xã hội và định hướng thi pháp chính thống; Phật giáo đem đến yếu tố từ bi, giải thoát khổ đau; còn Đạo giáo đóng góp tinh thần tự do, lánh đời, và sự kỳ ảo trong nghệ thuật.

Một số ảnh hưởng mang tính điển hình:

• Nho giáo: đề cao trung hiếu, trật tự quân – thần, xem văn chương là công cụ “tải đạo”.
• Phật giáo: tạo ra thế giới tâm linh sâu lắng, trực cảm về kiếp người vô thường.
• Đạo giáo: phát triển các mô-típ kỳ ảo, truyện tiên, giải thoát khỏi vòng danh lợi.

Chính sự hòa quyện này giúp văn học trung đại cân bằng giữa đạo đức – đời sống, giữa hiện thực – lý tưởng và giữa con người – vũ trụ.

Sự biến đổi trong giai đoạn cuối trung đại

Từ thế kỷ XVIII–XIX, xã hội Việt Nam trải qua nhiều biến động: khủng hoảng chế độ phong kiến, đấu tranh chính trị, và sự chia rẽ Đàng Trong – Đàng Ngoài. Những thay đổi này dẫn đến sự dịch chuyển trong chủ đề và tư tưởng văn học: cái tôi cá nhân trỗi dậy, đời sống thế sự và thân phận con người được phản ánh sâu hơn. Các tác phẩm không chỉ phục vụ giai cấp thống trị mà còn cất tiếng nói phê phán, đòi hỏi công bằng nhân sinh.

Một số xu hướng nổi bật:

1. Gia tăng vị thế chữ Nôm trong sáng tác nghệ thuật.
2. Phản ánh hiện thực suy tàn của xã hội phong kiến.
3. Mở rộng phạm vi cảm hứng nhân đạo, đề cao giá trị con người.

Sự biến đổi này góp phần kết nối văn học trung đại với văn học hiện đại sau này, tạo bước chuyển về thi pháp, tư tưởng và cảm hứng sáng tạo.

Vai trò trong tiến trình văn học dân tộc

Văn học trung đại đặt nền tảng vững chắc cho truyền thống thẩm mỹ Việt Nam: từ hệ thống thể loại, hình thức biểu đạt đến hệ giá trị đạo đức – nhân sinh được lưu truyền đến hiện đại. Đây là nguồn tư liệu văn hóa – lịch sử quan trọng, giúp hậu thế hiểu rõ diện mạo tư tưởng và đời sống xã hội Việt Nam qua nhiều thế kỷ.

Giá trị cốt lõi của văn học trung đại:

• Mang tính sử liệu: nhiều tác phẩm lưu giữ thông tin lịch sử, phong tục, thể chế.
• Khẳng định bản sắc dân tộc: kết hợp sáng tạo giữa mô hình văn học ngoại lai và yếu tố Việt.
• Đóng góp nền tảng ngôn ngữ: phát triển chữ Nôm và đặt viên gạch đầu cho văn xuôi dân tộc.

Văn học trung đại là một mắt xích không thể thiếu trong tiến trình văn học Việt Nam, được nhìn nhận như di sản tư tưởng – nghệ thuật của nền văn hiến lâu đời.

Ảnh hưởng đến văn hóa đại chúng

Nhiều tác phẩm trung đại đã vượt khỏi khuôn khổ sách vở để bước vào đời sống đại chúng qua biểu diễn nghệ thuật và các sản phẩm văn hóa. Những câu chuyện, hình tượng và triết lý nhân sinh trong Truyện Kiều, Chinh phụ ngâm, Lục Vân Tiên trở thành chất liệu tái tạo cho chèo, tuồng, cải lương, phim truyện và thơ ca đương đại.

Các giá trị tiêu biểu trong văn học trung đại thường được đưa vào giáo dục phổ thông, giúp thế hệ trẻ tiếp cận và bảo tồn di sản tinh thần của dân tộc. Nhiều tác phẩm được chuyển ngữ và nghiên cứu trong học giới quốc tế, thể hiện sức sống lâu dài của kho tàng nghệ thuật này.

Tài liệu tham khảo

1. Trần Đình Sử. Thi pháp văn học trung đại Việt Nam. NXB Giáo dục Việt Nam, 2002.
2. Viện Văn học. Lịch sử văn học Việt Nam (tập I–II). NXB Khoa học Xã hội.
3. GS. Nguyễn Lộc (chủ biên). Văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến hết thế kỷ XIX. NXB ĐHQG Hà Nội.
4. Viện Văn hóa học Việt Nam. https://www.vanhoahoc.vn
5. Nhà xuất bản Văn hóa – Văn nghệ. https://nxbvhv.vn
6. Cổng Thông tin Di sản Việt Nam. https://dsvh.gov.vn